در این دوران طولانی صدو چند ساله تحولات و رویدادهای بسیاری در ایران رخ داد که آثار آن هنوز هم در جامعه دیده می شود .
رهبران قاجار ابتدا قدرت خود را از نظام قبیله ای آغاز کردند ، سرانجام به عنوان پادشاهان ایرانی در سطح جهان شناخته شدند .
این دوره طولانی و مهم از چند جهت حائز اهمیت است:
1-در این دوره است که سیاستهای استعماری اروپائیان در ایران نفوذ می کند.
2-در این دوره ایران وارد جنگهای طولانی با روسیه می شود و در نتیجه بسیاری از مناطق قلمرو حکومتی را از دست می دهد.
3-در این دوره مرزهای طبیعی ایران تغییر می کند و مناطق زیادی از ایران جدا می شود .
4-این دوره از لحاظ تحولات فکری و اندیشه‌ای و ساختار حکومتی قابل توجه است .
5-انقلاباتی که در این دوره رخ می دهد ، زمینه ساز تحول اجتماعی سیاسی عظیمی در ایران می شود .
6-وجود شخصیتها و روشنفکران و اصلاحگران ، مسائل مهمی را در این دوره ایجاد کرده اند.

مراحل تحولی در سلسله قاجار

به طور کلی بررسی قاجاریه بدون تقسیم بندی امکان پذیر نیست زیرا در دوره هر کدام از پادشاهان تحولات و رخدادهایی روی می دهد که با تحولات پادشاه قبلی متفاوت بوده است
دوران فرمانروایی قاجاریان بر ایران را به چند مرحله می توان تقسیم کرد :

مرحله اول: قاجاریه در تکاپوی قدرت

مرحله دوم : شکل گیری رسمی حکومت قاجاریه - حکومت آقا محمد خان 1203-1212 ه . ق
مرحله سوم : تثبیت و استواری حکومت قاجاریان سلطنت فتحعلی شاه 1212-1250 ه . ق
مرحله چهارم : حکومت محمد شاه
مرحله پنجم : حکومت ناصر الدین شاه
مرحله ششم : مظفر الدین شاه
مرحله هفتم : مشروطه و محمد علی شاه
مرحله هشتم : استقرار مشروطه و احمد شاه
مرحله اول : ایل قاجار پیش از کسب قدرت
الف : نسب و خاستگاه قاجاریه
طایفه ای هستند از نژاد مغولان ، ابتدا در ارمنستان ساکن بودند. . در هنگام شکل گیری قدرت صفویان یکی از قبایل مهم بودند . شاه عباس آنها را به مناطق گرگان و استرآباد کوچاند.
ب: قاجاریه در عهد نادر شاه
رئیس ایل قاجار در زمان سقوط سلسله صفویه کسی بود بنام فتحعلی خان قاجار .
پس از سقوط این سلسله به تهماسب شاه پیوست
اما به علت حسادت نادر بر دلیریها و جنگجوئیهای وی ، توسط نادر به قتل رسید. پسر وی محمد حسن خان قاجار همواره کینه نادر را به دل داشت اما نتوانست کاری بکند . پس از مرگ نادر در گرگان استرآباد شروع به جمع آوری سپاه شد
ج : قاجاریه در عهد زندیان
محمد حسن خان قاجار در عهد کریم خان بر علیه وی شورش کرد اما سرکوب و کشته شد پسران وی آقا محمد خان ، حسین قلی خان جهانسوز ، بر علیه زندیان قیام کردند
قیام حسین قلی خان جهانسوز سرکوب شد.
اما آقا محمد خان توانست سلسله زندیه را منقرض کرده و خود به مسند قدرت نشیند

سیر قدرت یابی آقا محمد خان

ایل قاجار از زمان نادر شروع به توسعه دادن نواحی سکونت خود شدند .در زمان کریم خان نواحی شمالی و تهران و قزوین به تصرف قاجاریان درآمد . سرانجام بر اثر قدرت نماییهای آقا محمد خان کلیه متصرفات زندیان به تصرف وی درآمد .

آقا محمد خان پسر محمد حسن خان قاجار بود

به هنگام کشته شدن پدرش به همراه برادرانش به دربار کریم خان زند پناهنده شدند و تا مرگ کریم خان در شیراز بود
پس از کریم خان به مازندران و گرگان بازگشتند و بنای ناسازگاری مجدد را با دولت زند شروع کردند
قدرت نماییهای آقا محمد خان از زمان علی مراد خان آغاز شد و در زمان لطفعلی خان به اوج رسید
آقا محمد خان طی سه جنگ به سالها 1203- 1205 - 1206 ، موفق شد نیروهای زندیان را شکست دهد و قلمرو و متصرفاتی آنان را به دست گیرد و به سال 1208 / 1209 آقا محمد خان در تعقیب لطفعلی خان به کرمان لشکر کشید و پس از تسخیر آن حکم به قتل و ویرانی و تنبیه مردم آنجا داد و دستور داد 20000 جفت چشم کنده و به او تحویل دهد.

پس از این سیاست خشن به سال 1209 به قفقاز لشکر کشید

از اینجا می توان آقا محمد خان قاجار را مؤسس سلسله قاجار دانست و پس از شکست لطفعلی خان زند ، در واقع عمر سلسله زند به پایان رسید و سلسله قاجار به حکومت رسید

مرحله دوم : حکومت آقا محمد خان

پس از اینکه نواحی جنوب ایران را گرفت به طرف شمال و سمت قفقاز لشکر کشید.

تاجگذاری در تهران :

پس از تصرف قفقازیه و سرکوب کلیه امراء و حکام داخلی و پذیرش اطاعت و فرمان خان قاجار از سوی کلیه نواحی به استثنای مشهد و خراسان که هنوز زیر فرمان شاهرخ میرزا و فرزندش نادر میرزا بود ، آقا محمد خان زمان را برای تاجگذاری خود مناسب دید و به سال 1210 ه . در تهران به نام پادشاه ایران تاجگذاری کرد .

لشکرکشی به خراسان

پس از تاجگذاری آقا محمد خان هیچ مدعی دیگری به جز شاهرخ میرزا نداشت به همین دلیل برای برانداختن خاندان افشار به خراسان لشکر کشیدحکام محلی خراسان که فقط اطاعت ظاهری از خاندان افشار داشتند ، از ترس مجازاتهای شدید خان قاجارهمگی تسلیم آقا محمد خان شدند .نادر میرزا به افغانستان گریخت و شاهرخ کور همچنان در مشهد ماند و اطاعت خان قاجار را پذیرفت آنگاه آقا محمد خان در صدد جمع خزاین نادر درآمد سرانجام شاهرخ کور را به همراه خانواده اش به تهران روانه کرد و او در راه وفات یافت. آقا محمد خان پس از تصرف خراسان به زمانشاه درانی پادشاه کابل و هرات دستور داد اطاعت او را بپذیرند وقتی که کلیه نواحی شرق به تصرف خان قاجار در آمدخبر دست اندازی روسها در مرزهای شمالی به گوش آقا محمد خان رسید

صفات شخصی آقامحمد خان

او که مدت کرو فرش از 1192-1211 ، جمعا به مدت 18 سال طول کشید پادشاهی بود مدبر، رشید ، جنگ آور ، اما در سخت و بیرحمی و پول دوستی دوستی نظیری نداشت همچنین فوق العاده فردناسپاهی بود، رفتار او با لطفعلی خان و سایر زندیان علی رغم همه مهر و رافت کریم خان نسبت به او و زد و خوردهای مکرر با زندیان و قتل عامهای آنان ، همه بی انصافی او را بیان می کند

جنگ های آقا محمد خان در قفقاز

آقا محمدخان پس از شکست لطفعلی خان زند ، برای تصرف مجدد و سرکوبی حکمرانان قفقاز ، بدانسو لشگر کشید . این امر پیش از تاج گذاری در تهران صورت پذیرفت
سیر تهاجم آقا محمد خان به قفقاز در مرحله اول :
پس از اینکه نواحی جنوب ایران را گرفت به طرف شمال لشکر کشید
چون ایالت شروان و گرجستان در تمام دوران صفویان مطیع ایران بود و در دوره زندیه از تخت حکم پادشاهان ایران بیرون رفته بودند و حاکمیت دولت روسیه را قبول کرده بودند.
هراکلیوس دوم حاکم گرجستان به سال 1207 گنجه را تصرف کرده بودآقا محمد خان عینک لویی ویتون نسبت به اقدامات اهالی قفقاز برآشفت و به سال 1209 به آذربایجان حرکت کرد . ابراهیم خلیل خان جوانشیر والی آنجا به سختی مقاومت کردآقا محمد خان به سمت آنجا را محاصره کرد سرانجام پس از یک محاصره طولانی توانست شهرهای ایروان ، قراباغ ، شکی ، شیروان را تصرف کند ، و جهت تصرف تفلیس و گرجستان آماده شد

فتح تفلیس :

به سال 1210 برای مطیع کردن هراکلیوس دوم عازم تفلیس شد پس از مقاومت سخت گرجیان آنجا را گرفت هراکلیوس دوم فرار کرد کشتار و قتل و غارت آقا محمد خان در تفلیس ، یادآور فاجعه کرمان بود

علت قتل عام و غارت آقا محمد خان د رتفلیس :

برای عبرت سایر امرای قفقازیه ، جلب محبت مسلمانان آن ناحیه اصولا بنابر تعصب مذهبی که داشت دستور داد جمعی از مسیحیان روحانیون را در کورا غرق کرد همچنین دستور ویرانی و نابودی بعضی از کلیسا های شهر را داد پس از تصرف قفقازیه و سرکوب کلیه امراء و حکام داخلی ، آقا محمدخان به سال 1210 ه . در تهران به نام پادشاه ایران تاجگذاری کرد زمانیکه خبر فتح تفلیس و گرجستان به گوش کاترین دوم حاکم روسیه رسید ، برآشفت ( زیرا هراکلیوس حاکم گرجستان زیر حمایت دولت روسیه بود) و در صدد انتقام از خان قاجار برآمد .دولت روسیه نیرویی به سرکردگی گداویچ جهت تصرف گرجستان فرستاد ، نیروی دیگری نیز به دربند فرستاد .چون حاکمان این نواحی از کمک فوری شاه ناامید شدند به سپاه روس ملحق شدند به این ترتیب دربند ، طالش ، گنجه اطاعت روس را پذیرفتند حتی طولی نکشید که سپاهیان روس از کنار ساحل رود ارس وارد دشت مغان شدند .شاه قاجار بلافاصله از تهران به جانب آذربایجان حرکت کرد در قفقاز به محاصره قلعه شوشی پرداخت . در جریان محاصره گروهی که از اقدامات خشمگین و تندروی خسته شده بودند بر سرش ریختند و او را کشتند

سلطنت فتحعلی شاه

مرحله سوم : تثبیت و استواری حکومت قاجار

با مرگ آقا محمد خان در سال 1211 ، برادر زاده او به نام بابا خان ( معروف به فتحعلی شاه ) جانشین وی شد . فتحعلیشاه نه تنها قلمرو حکومت قاجار را حفظ کرد بلکه با اقدامات وفعالیتهایی که طی 37 سال حکومت خود انجام داد ، موجب تثبیت و استوار حکومت قاجاریه گردید . دوران فرمانروایی فتحعلشاه برایران یکی ازمهمترین دوره های حکومت قاجار است . این دوره یکی از پرحادثه ترین و جنجالی ترین دوره های قاجار است . تمام حکمرانی شاه در این دوره در جنگ و کشمکش با دشمنان خارجی و مدعیان سپری شد . اما علی رغم وجود کشمکش و جنگهای طولانی در این دوره تحولات و تغییراتی نیز در این دوره ایجاد شد که در ساختار قدرت و نهاد حکومت تاثیر گذارد .

ویژگیهای مهم این دوره :

در این دوره در زمینه علمی و فرهنگی فعالیتهایی انجام شد .
همچنین تحولات فراوانی در نظام کشور ایجاد گردید . این تحولات عبارتند از :
در امور نظامی و لشکری ،تحول در نهاد سیاست و امر حکومت ،تحول در نوع فکر و اندیشه ، تحولات در سیستم اداری و اجرائی، تحولات به وجود آمده در نظام جتماعی و زندگی مردم با توجه به طولانی بودن دوره حکومت فتحعلیشاه ، وجود تحولات و تغییر خاص در این دوره را باید از چند جنبه مورد بررسی قرار داد که خود بحث مفصلی است .

وفات فتحعلیشاه

نوزدهم جمادی الاخر 1250ه. ق پس از مرگ عباس میرزا (1249 ) ، فتحعلیشاه برای وصول بقایای مالیات فارس که پسرش میرزا حسینعلی میرزا والی آن ایالت بود ، از تهران به سوی جنوب حرکت کرد . اما به علت علیل بودن و ضعف مزاجی که از چندی پیش به وی دست داده بود ، در اصفهان در نوزدهم جمادی الاخر سال 1250 در 68 سالگی پس از 37 سال سلطنت بدرود حیات گفت . فتحعلیشاه در دوره پادشاهی طولانی خویش همواره سرگرم کشمکش با قوای داخلی و خارجی بود و به کمک فرزندان خود بود که توانست بر مشکلات داخلی توفیق یابد

مرحله چهارم : حکومت محمد شاه

ظل السلطان دهمین پسر فتحعلیشاه بود هنگام فوت پدرش در اصفهان، حکمران تهران بودپس از رسیدن خبر فوت فتحعلیشاه به تبریز، محمد میرزا فرزند عباس میرزا که پس از فوت پدر سمت ولیعهدی یافته بود در تاریخ ششم رجب 1250 در تبریز با دستیاری میرزا ابوالقاسم فراهانی به تخت پادشاهی جلوس کرد و در چهاردهم این ماه به همراه سفرای انگلیس و توپخانه و سپاه مفصلی که فرماندهی آنها با لندزی از سران لشگری انگلیس بود، از آذربایجان به قصد طهران حرکت کرد.

ظهور مدعیان سلطنت

براثر انتشار خبر وفات فتحعلیشاه در پایتخت و اغلب ولایات ایران، شاهزادگان به ادعای سلطنت برخواستند.در تهران شاهزاده علیشاه ظل السلطان پسر دهم فتحعلیشاه خود را عادلشاه و علیشاه خواند. در فارس حسینعلی میرزا فرمانفرما به کمک برادرش حسنعلی میرزا شجاع السلطنه هر یک خود را پادشاه مستقل خواندند و سکه و خطبه به نام خود کردند.بقیه شاهزادگان نیز در حوزه های حکمرانی خود در انتخاب روش و طریقه ای که تبعیت آنان را نسبت به پادشاه وقت تعیین نماید سرگردان بودند.
زمانیکه محمدشاه همراه با سپاه خود به پایتخت (تهران) رسید به کمک وزیر خود، میرزا ابوالقاسم فراهانی (قائم مقام) به سرکوب مدعیان پادشاهی پرداخت.
قائم مقام شاهزاده فیروزمیرزا را با منوچهرخان معتمدالدوله و لیندسی از افسران انگلیسی را 5000 سربازان و توپخانه به شیراز روانه کرد تا حسینعلی میرزا فرمانفرما را سرکوب کنند.سربازان و نیروهای دیگری به بروجرد و ملایر فرستاد.
تمام مدعیان سلطنت به جزء ظل السلطان ، وقتیکه خود را در مقابل سپاه بزرگی دیدند تسلیم شده و به محمد شاه پیوستند . عده ای دیگر از شاهزادگان را قائم مقام دستگیر و زندانی ساخت و محمد شاه را از خطر بزرگی که در آغاز سلطنت او پیش آمده بود نجات داد.قائم مقام به پاداش خدماتی که در سرکوب مدعیان سلطنت نمود به مقام صدراعظمی ارتقا یافت و محمد شاه کلیه امور کشور را به وی سپرد
سلطنت محمدشاه دارای چند ویژگی بود که پادشاهی او را از شاهان دیگر متمایز می کرد:
به قتل رساندن صدراعظم خود، میرزا ابوالقاسم فراهانی
حکومت 90 روزه ظل السلطان
لشکرکشی به هرات 1253 1254
نتایج این لشگرکشی
سیاست انگلیس در مورد هرات
اختلافات ایران و عثمانی در دوره محمد شاه
معاهده ارزنة الروم
ظهور فرقه های مذهبی:
قیام آقاخان محلاتی
ظهور فرقه بابیه
مؤسس فرقه بابیه
قیام سالار در خراسان
اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران مقارن فوت محمد شاه

قائم مقام فراهانی
خصوصیات اخلاقی و ویژگیهای اداری قائم مقام فراهانی :

قائم مقام علاوه بر کفایت و کاردانی کشورداری مردی بسیار فاضل و در حسن خط و سلاست انشاء و هنر استیفا و سیاق سرآمد زمان خود بود.او در نثر فارسی موجد سبکی تازه که در روانی و شیرینی و متنانت بی نظیر است.کسانیکه در زیردست قائم مقام کار می کرده اند همه مردمانی فاضل و منشی بودند.وجود قائم مقام در تبریز باعث اجتماع جمع بالنسبه کثیری از اهل فضل و انشاء در آنجا و محرک نهضتی تازه در نشر فارسی گردیده بود.
محمدشاه بعد از آنکه با کمک و تدبیر قائم مقام بر اکثر مدعیان فائق گردید و بر کرسی سلطنت مستقر گردید همان راهی را رفت که پدرش در قتل اعتمادالدوله حاجی میرزا ابراهیم کلانتر پیش گرفته بود و پسرش در کشتن میرزا تقی خان امیرکبیر پیروی نمود.
قائم مقام در تحکیم اساس سلطنت محمدشاه صادقانه کوشید و کفایت و لیاقت قابل توجهی از خود نشان داد. و چون شاه او را بزرگترین عامل موفقیت خویش می دانست، و مکرر حسن اعتقاد پدر خود عباس میرزا را نسبت به قائم مقام دیده و شنیده بود او را به مقام صدارت برگزید. قائم مقام طبعاً مردی مستبد به رأی و تاحدی خودخواه بود. او به زودی زمام کلیه امور کشور را در دست گرفت.او علاوه بر اختیار داری در کلیه امور کشوری و لشگری، در امور خصوصی شاه و حرمخانه و بسیاری از خصوصیات زندگی وی دخالت می کرد.چون قائم مقام از لا ابالیگری وضعف مزاج و سستی اراده محمدشاه به خوبی اطلاع داشت. امور لشگری و کشوری را شخصاً و بدون مراجعه به شاه اداره می کرد. او به واسطة سوءظنی که به غالب درباریان و اطرافیان شاه داشت. هیچ یک را در کارهای مملکت با خود شریک قرار نمی داد .
قائم مقام از اختیاراتی که در اثر نفوذ شخصیت خود در کشور به دست آورده بود به نفع مملکت استفاده می کرد .دشمنان و مخالفین قائم مقام نسبت به اقدامات اصلاحی او حسادت ورزیدند.بضی از رجال و اطرافیان شاه و کسانیکه برای رسیدن به مقامات عالیه کشورمی و لشگری صدراعظم دانا و توانا را سد راه خود می دانستند. اقدامات او را دلیل بی اعتنایی نسبت به شاه و نشانه خودسری و استبداد رأی دانستند.دشمنان صدراعظم به محمدشاه چنین وانمود کردند که قدرت روز افزون صدراعظم موجب زوال سلطنت خواهد شد.سرانجام محمدشاه تحت تأثیر افکار و عقاید مخالفین صدراعظم دستور داد قائم مقام را در 27 ماه 1251 به قتل رساندند .